Jednym z elementów bioróżnorodności na użytkach rolnych jest roślinność towarzysząca roślinom uprawnym. Rośliny te potocznie nazywamy chwastami, a walka z nimi to odwieczny problem rolników.
Chwasty polne są świadomie zwalczane przez rolników, ponieważ ich nadmierny rozwój powoduje częstokroć obniżkę plonu, ale oprócz ujemnych skutków występowania chwastów na polach, spełniają one również pozytywne funkcje. Są siedliskiem i pokarmem dla pożytecznych owadów roślinożernych – na przykład biedronki, żywiące się mszycami, zwabia krwawnik, wrotycz i wyki.
Chwasty stanowią siedlisko i pokarm dla takich motyli jak: rusałka pawik i rusałka pokrzywnik, które składają jaja na liściach pokrzyw, a pokarm czerpią między innymi z kwiatów ostrożenia. Gatunkami chwastów ważnymi ze względu na występowanie pożytecznych bezkręgowców są zwłaszcza: komosa biała, ostrożeń polny, gwiazdnica pospolita, przytulia czepna, wiechlina roczna, rdest ptasi, szczaw tępolistny, starzec zwyczajny, gorczyca polna, mlecz zwyczajny, maruna bezwonna. Zwyczajowo zwalczane chwasty mogą zatem okazać się ważnym czynnikiem podtrzymującym różnorodność bezkręgowców, a przez to także ptaków i ssaków.
Nasiona chwastów takich, jak: gwiazdnica pospolita, komosa biała czy rdesty mają duże znaczenie dla ptaków ziarnojadów, szczególnie w okresie zimowym. Takie rośliny pyłko- i nektarodajne, jak: rumian polny, ostrożeń polny, chaber bławatek, komosa biała, ostróżeczka polna, mniszek lekarski, mak polny, mlecz polny to cenne siedliska dla zapylaczy – pszczół i trzmieli. Wartość pszczelarska chwastów jest z pewnością niższa od typowych roślin miododajnych takich, jak: facelia, gryka, czy rzepak. Jednak brak tych upraw może stanowić dodatkowe źródło nektaru i pyłku. Szczególnie w uprawach prowadzonych metodami ekologicznymi, niektóre chwasty mogą być wykorzystywane w ochronie przed chorobami i szkodnikami. Ostróżeczka polna może być przydatna w zwalczaniu i odstraszaniu bielinka kapustnika, bielinka rzepnika, piętnówki kapustnicy, rumianek pospolity spełni tę rolę do mszycy, przędziorków, a mniszek lekarski rozprawi się z mszycami, roztoczami i miodówkowatymi. Mięta i wrotycz odstraszają mrówki, bylica piołun odstraszy pchełki i ślimaki, a komosa negatywnie wpływa na krety.
Niektóre gatunki chwastów są roślinami pułapkowymi dla szkodników, np. komosa biała dla mszycy buraczanej. Znane są chwasty, które wydzielają substancje chemiczne o działaniu allelopatycznym, tzn. stymulującym, bądź hamującym kiełkowanie określonych gatunków roślin uprawnych. Takie właściwości posiada między innymi perz właściwy, który pobudza kiełkowanie i początkowy wzrost zbóż, czy rzadko występujący już kąkol, który hamuje wschody i wzrost żyta. Pozytywny wpływ poprzez działanie alleopatyczne wywierają np. komosa biała i pokrzywa zwyczajna na ziemniaka, lnica pospolita na rumianek, fiołek polny na żyto, czy też chaber bławatek i rumianek pospolity na zboża. Chwasty chronią wierzchnią warstwę gleby przed zaskorupieniem i erozją w okresach braku na polu rośliny uprawnej lub na polach odłogowanych. Niektóre gatunki chwastów dzięki głębokiemu i rozbudowanemu systemowi korzeniowemu spulchniają glebę poniżej warstwy ornej.
Wiele pospolitych chwastów ma zastosowanie w medycynie, farmacji, ziołolecznictwie i kosmetologii – skrzyp polny, rumianek pospolity, mniszek lekarski, pokrzywa zwyczajna, fiolek trójbarwny, bylica piołun, żywokost lekarski i inne. Niektóre chwasty znalazły zastosowanie kulinarne – zupy z pokrzywy zwyczajnej lub sałatki z mniszka lekarskiego.
Z rolniczego punktu widzenia istnieje konflikt między produktywnością roślin uprawnych a chwastami, które konkurują z roślinami uprawnymi, o ograniczone zasoby środowiska. Zgodnie z zasadami rolnictwa zrównoważonego liczebność chwastów powinna być ograniczana do poziomu niewpływającego w istotny sposób na plon roślin uprawnych, a zarazem niezagrażający wyginięciu rzadkich gatunków. Do osiągnięcia tego celu mogą służyć: nawożenie organiczno-mineralne, płodozmian, system uprawy roli, odpowiedni dobór gatunków i odmian roślin uprawnych lub bezpośrednie metody ograniczania zachwaszczenia.
Progi ekonomicznej szkodliwości powinny być ustalane indywidualnie dla każdego agrofaga, rośliny, pola, ponieważ wszystko może zależeć od wieku roślin, fazy rozwojowej, odmiany, żyzności gleby, stadium rozwojowego agrofaga itd.
Obecnie dąży się do ograniczania zachwaszczenia do takiego poziomu, aby gatunki towarzyszące roślinom uprawnym nie powodowały istotnej obniżki plonu. Takie podejście jest zgodne z założeniami rolnictwa zrównoważonego i szczególnie stosowane w produkcji ekologicznej.
Małgorzata Murzyńska
PZDR Namysłów