Poekstrakcyjna śruta sojowa jest najpopularniejszym źródłem białka wykorzystywanym w paszach dla zwierząt gospodarskich. Zawartość białka ogólnego w tym materiale paszowym osiąga około 46%, a ponadto charakteryzuje się ono odpowiednim składem łatwo przyswajalnych aminokwasów. Mimo to od pewnego czasu poszukiwane są zamienniki poekstrakcyjnej śruty sojowej, między innymi w celu uniezależnienia się od krajów Ameryki Północnej i Południowej, które są liderami pod względem eksportu na rynek europejski tego surowca paszowego. Ze względu na ogromny areał uprawy rzepaku w Polsce oraz popularność tej rośliny wśród rolników, w niniejszym artykule opisano zastosowanie poekstrakcyjnej śruty rzepakowej, jako lokalnie pozyskiwanego źródła białka w paszach dla drobiu.
Śruta sojowa
Na niekorzyść poekstrakcyjnej śruty sojowej działają również aspekty społeczne. Przeprowadzone w kraju badania wykazały, iż około 57% Polaków preferuje spożywanie produktów mięsnych, można
jaj i mleka pozyskiwanych od zwierząt, których nie żywiono paszą pochodzącą z organizmów (roślin) modyfikowanych genetycznie. Coraz większa jest także świadomość konsumentów dotycząca ograniczenia emisji dwutlenku węgla, który jest gazem cieplarnianym, natomiast produkcja poekstrakcyjnej śruty sojowej odbywa się w sposób zagrażający środowisku ze względu na ogromny ślad węglowy towarzyszący jej produkcji i transportowi do Europy. Należy dodać, że w celu zwiększenia powierzchni uprawy soi wycina się lasy tropikalne, które są ogromnym ekosystemem, niezwykle istotnym dla całej planety. Biorąc pod uwagę powyższe kwestie, Europa, w tym Polska, rozważa możliwości zastosowania innych białkowych komponentów w przemyśle paszowym, które potencjalnie mogłyby być pozyskiwanymi lokalnie zamiennikami poekstrakcyjnej śruty sojowej. Wśród substytutów wymienia się nasiona roślin bobowatych (grochy, łubiny, bobiki), w tym także nasiona krajowych odmian soi NON-GMO, zbożowe wywary gorzelniane, produkty uboczne produkcji oleju (poekstrakcyjne śruty, makuchy), a nawet mączkę z larw owadów.
Śruta rzepakowa
Śruta rzepakowa jest komponentem paszowym powstającym jako produkt uboczny produkcji oleju, w wyniku ekstrakcji chemicznej tłuszczu z nasion rzepaku. Zawiera ona około 36-38% białka i jest średnio 25-30% tańsza w porównaniu do śruty sojowej. Cechuje się dużą ilością aminokwasów siarkowych, takich jak cysteina i metionina, które są jednymi z kluczowych aminokwasów w żywieniu drobiu. Warto podkreślić, że wysoka zawartość aminokwasów siarkowych jest zjawiskiem unikalnym, gdyż inne pasze białkowe pochodzenia roślinnego, powstające z nasion roślin bobowatych oraz soi, cechują się niedoborem tych aminokwasów. Łączenie w mieszance paszowej krajowych źródeł białka w postaci nasion bobowatych czy soi, z poekstrakcyjną śrutą rzepakową, pozwala znacząco poprawić skład aminokwasowy całej dawki, a tym samym podnieść jej wartość pokarmową. Poekstrakcyjna śruta rzepakowa stanowi także bogate źródło wapnia i fosforu, które wspólnie odgrywają rolę w budowie i metabolizmie kości, a sam wapń jest głównym składnikiem skorupy jaja. Jednakże wysokość udziału wspomnianego komponentu w mieszance paszowej jest ograniczone przez wysoką zawartość włókna, a także obecność czynników antyodżywczych:
- Glukozynolany – Powodują wystąpienie zespołu krwotocznego wątroby, prowadzącego do padnięć ptaków; pogarszają smak paszy.
- Kwas erukowy – Sprzyja otłuszczaniu narządów wewnętrznych i osłabia barierę stresu oksydacyjnego.
- Synapina – Nadaje jajom nieprzyjemny „rybi” zapach.
- Polisacharydy nieskrobiowe – Zwiększają śluzowatość i lepkość paszy w przewodzie pokarmowym, co obniża jej strawność.
- Kwas fitynowy – Tworzy nierozpuszczalne kompleksy z minerałami, głównie z fosforem, co skutkuje ich gorszym wchłanianiem.
W przypadku kwasu erukowego problem jego wysokiej zawartości w ziarnie rzepaku od wielu lat jest nieaktualny, ponieważ na cele spożywcze i paszowe wykorzystuje się odmiany tak zwane „00” lub „podwójnie ulepszone”, które zawierają jedynie śladowe jego ilości. Również dzięki postępowi genetycznemu udało się wyhodować odmiany rzepaku o bardzo znikomym udziale glukozynolanów. Warto nadmienić, że odmiany rzepaku, które są zarejestrowane w Polsce, mają niższą zawartość tej substancji antyodżywczej w porównaniu do odmian zarejestrowanych w innych krajach. Synapina jest rozkładana do trójmetyloaminy, która zmienia niekorzystnie zapach i smak jaj, dlatego też jest czynnikiem, ograniczającym udział poekstrakcyjnej śruty rzepakowej w mieszance paszowej. Kury nieśne, znoszące brązowe jaja, nie posiadają enzymu tkankowego – oksydazy trójmetyloaminy, która rozkłada wcześniej wspomnianą trójmetyloaminę, dlatego w mieszankach paszowych dla tego rodzaju kur udział paszy rzepakowej nie powinien przekraczać 3-5%. W przypadku kur nieśnych, które produkują białe jaja, udział poekstrakcyjnej śruty rzepakowej może wzrosnąć do 8-10%. Dzięki poddaniu nasion rzepaku działaniu wysokiej temperatury lub łuskaniu nasion przed przystąpieniem do tłoczenia i ekstrakcji oleju można znacząco obniżyć poziom substancji antyodżywczych.
Inną, stosunkowo nową metodą pozbycia się niepożądanych substancji antyżywieniowych z rzepaku, bez negatywnego wpływu na skład chemiczny, jest wykorzystanie fermentacji. Dzięki temu procesowi dochodzi do enzymatycznego rozkładu związków antyodżywczych poekstrakcyjnej śruty rzepakowej, z pominięciem negatywnego wpływu na jakość białka. Ponadto, fermentacja wzbogaca poekstrakcyjną śrutę rzepakową w bakterie kwasu mlekowego, które wykazują działanie probiotyczne, co zwiększa strawność składników pokarmowych dawki, a także poprawia status zdrowotny ptaków. Pasza poddana procesowi mikrobiologicznemu wykazuje właściwości prozdrowotne, dzięki czemu stosowanie jej może znacząco obniżyć zużycie antybiotyków czy innych leków weterynaryjnych. Jak wskazały badania przeprowadzone na kurach nioskach, zastosowanie fermentowanej poekstrakcyjnej śruty rzepakowej w mieszance paszowej na poziomie 3%, poprawiło parametry histomorfometryczne jelita. Odnotowano liczniejsze kosmki, dłuższe i pogłębione krypty, co zwiększa powierzchnię absorpcji składników odżywczych, a tym samym polepsza wykorzystanie paszy. Wyniki z doświadczenia wykazały również niższą lepkość treści jelitowej w porównaniu do grupy, która otrzymywała niefermentowaną poekstrakcyjną śrutę rzepakową. Po konsumenckiej ocenie sensorycznej jakości jaj pochodzących z grup doświadczalnych stwierdzić można brak negatywnego wpływu fermentowanej poekstrakcyjnej śruty rzepakowej na smak i zapach jaj. Wyniki doświadczenia przeprowadzonego na kurczętach brojlerach wykazały, iż zastąpienie poekstrakcyjnej śruty sojowej, poekstrakcyjną śrutą rzepakową (fermentowaną lub niefermentową) na poziomie 10%, nie ma negatywnego wpływu na wydajność wzrostową i strawność składników odżywczych. Przyjmuje się, że nie powinno się przekraczać tego poziomu udziału paszy rzepakowej w mieszankach paszowych dla brojlerów, ponieważ większy udział może podwyższyć współczynnik konwersji paszy, co w konsekwencji przełoży się na pogorszenie wyniku ekonomicznego. Jednak w przytoczonym badaniu najbardziej opłacalne ekonomicznie było włączenie do mieszanki paszowej 5% fermentowanej poekstrakcyjnej śruty rzepakowej, a przy tym pozostało bez wpływu na parametry produkcyjne.
Zastosowanie poekstrakcyjnej śruty rzepakowej w paszy wpływa również na jakość dietetyczną produktów odzwierzęcych. W badaniach wykazano, że od brojlerów i kur niosek spożywających paszę rzepakową uzyskiwano mięso i jaja o korzystnie zmienionym składzie chemicznym. Zwiększyła się zawartość kwasu linolenowego, należącego do rodziny wielonienasyconych kwasów omega-3, które znane są ze swojego korzystnego wpływu na układ sercowo-naczyniowy. Jest to istotny aspekt pod względem trendu panującego wśród konsumentów, którzy obecnie są coraz bardziej świadomi w kwestii jakościowego i zdrowego odżywiania.
Podsumowując, poekstrakcyjna śruta rzepakowa, także w formie fermentowanej, może stanowić wartościową alternatywę dla poekstrakcyjnej śruty sojowej w żywieniu kur niosek i brojlerów, zwłaszcza przy przestrzeganiu wytycznych dotyczących jej maksymalnego udziału w dawkach pokarmowych. Jak wskazały badania, fermentowana poekstrakcyjna śruta rzepakowa odznacza się szczególnymi właściwościami, ponieważ proces fermentacji skutecznie obniża zawartość substancji antyżywieniowych oraz dodaje właściwości probiotycznych i prozdrowotnych. Jednakże pełne zastąpienie poekstrakcyjnej śruty sojowej śrutą rzepakową jest obecnie niemożliwe ze względu na wiele czynników ograniczających, które negatywnie wpływają na parametry produkcyjne ptaków. Połączenie poekstrakcyjnej śruty sojowej, bogatej w lizynę, z poekstrakcyjną śrutą rzepakową, która zawiera dużo aminokwasów siarkowych, pozwala na sporządzenie mieszanki paszowej pokrywającej zapotrzebowanie na aminokwasy niezbędne w żywieniu drobiu, tym samym umożliwia ograniczenie suplementowania mieszanki krystalicznymi aminokwasami. Konieczne są dalsze badania nad metodami uszlachetniania poekstrakcyjnej śruty rzepakowej, w tym nad procesami fermentacji i enzymatycznej modyfikacji, aby zwiększyć jej wartość żywieniową i umożliwić szersze zastosowanie w żywieniu drobiu. Jednakże nawet częściowe zastąpienie poekstrakcyjnej śruty sojowej krajowymi paszami rzepakowymi pozwala na uniezależnienie się od tego importowanego surowca białkowego, a także stanowi element działania w kierunku zrównoważonego rozwoju produkcji drobiarskiej.
Autor treści: Patrycja Zawisza
Instytut Zootechniki
Państwowy Instytut Badawczy
Artykuł ukazał się w czasopiśmie Kurier Rolniczy nr 5/2025.