Fitofagiczne nicienie obecne są prawie na każdym polu. Niektóre z nich ogładzają i osłabiają rośliny, prowadząc do pogorszenia wegetacji oraz obniżenia wielkości i wartości plonu. Minimalizowanie strat rozpoczyna się już przed wprowadzeniem uprawy na pole, a właściwe rozpoznanie i znajomość szkodnika umożliwia zastosowanie skutecznego sposobu ograniczania szkodliwości.
Nicienie roślinożerne są jednym z elementów środowisk glebowych, w tym pól uprawnych. Niektóre grupy tych organizmów mają duże znaczenie dla produkcji roślinnej. Do najważniejszych, istotnych gospodarczo nicieni-pasożytów roślin zalicza się nicienie tworzące cysty, guzaki, korzeniaki, niszczyki i krępaki. Należą do nich gatunki, które mogą stać się źródłem poważnego zagrożenia dla wegetacji roślin uprawnych oraz być przyczyną obniżenia wielkości i wartości oczekiwanego plonu.
Obecnie najważniejszymi szkodnikami z grupy nicieni tworzących cysty są mątwik ziemniaczany (Globodera rostochiensis) w uprawach ziemniaka oraz mątwik burakowy (Heterodera schachtii) w uprawach buraka. Z grupy guzaków największe znaczenie ma guzak północny (Meloidogyne hapla), wśród korzeniaków – korzeniak szkodliwy (Pratylenchus penetrans) i korzeniak pospolity (P. neglectus), a spośród niszczyków – niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) oraz niszczyk ziemniaczak (D. destructor). To, co określa się jako szkodliwość nicieni, wynika głównie z interakcji rośliny i gatunku nicienia, a także jego liczebności. Mechaniczne uszkodzenia spowodowane żerowaniem nicieni są naturalną drogą infekcji mikroorganizmów. Niektóre gatunki krępaków z rodzaju Paratrichodorus i Trichodorus są wektorami nekrotycznej kędzierzawki tytoniu (TRV), sprawcy pstrej plamistości pędów i liści oraz czopowatości bulw ziemniaka. Prawidłowe określenie gatunku nicienia oraz podstawowa wiedza o jego biologii umożliwiają skuteczne zwalczanie szkodnika.
Fot. 1. Cysta mątwika z rodzaju Heterodera (fot. R. Dobosz)
Fot. 2. Zgrubienie korzeni spowodowane przez guzaka północnego (fot. R. Dobosz)
Fot. 3. Bulwy ziemniaka zasiedlone przez niszczyka ziemniaczaka (fot. R. Dobosz)
Konkretny sposób na konkretny gatunek
Mątwik ziemniaczany żeruje tylko na roślinach z rodziny psiankowatych: ziemniaku, pomidorze, papryce i oberżynie oraz kilku gatunkach chwastów. Ograniczanie liczebności nicienia jest możliwe przez wprowadzenie na pole roślin nieżywicielskich mątwika. Ograniczanie rozwoju mątwika ziemniaczanego oparte jest na wewnątrzgatunkowym zróżnicowaniu zdolności rozwoju nicienia do rozwoju na zróżnicowanych genetycznie roślinach ziemniaka, które dało podstawę do wyodrębnienia pięciu patotypów mątwika (Ro1–Ro5). Zastosowanie odpornej odmiany ziemniaka dedykowanej dla konkretnego patotypu nicienia pozwala ograniczyć jego rozwój. Jednym ze sposobów zapobiegającym rozwojowi mątwika ziemniaczanego jest zastosowanie rośliny pułapkowej, dzikiego pomidora (Solanum sisymbriifolium), którego uprawa obniża liczebność nicienia o 75%.
Głównymi roślinami żywicielskimi mątwika burakowego są burak cukrowy oraz liczne gatunki roślin krzyżowych, między innymi rzepak. Dlatego w przypadku tego nicienia zaleca się uprawę buraka w płodozmianie czteroletnim. Wskazana jest również uprawa odmian tolerancyjnych buraka na polach, gdzie liczebność nicieni przekracza 500 sztuk żywych jaj i osobników inwazyjnych w 100 g gleby. W celu zmniejszenia namnażania mątwika burakowego proponuje się uprawę antymątwikowych odmian gorczycy białej, rzodkwi oleistej lub roślin obojętnych, jak żyto czy kukurydza. Ważne jest również zaniechanie uprawy buraka po rzepaku, który jest dobrą rośliną żywicielską nicienia. Należy też usuwać samosiewy rzepaku oraz chwasty dwuliścienne, uznane jako rośliny żywicielskie, przede wszystkim tobołki polne i gwiazdnicę pospolitą, na których nicień żeruje i zwiększa swoją liczebność.
W przypadku wystąpienia guzaka północnego podstawą ograniczenia jego rozwoju jest uprawa roślin jednoliściennych (zbóż i kukurydzy) starannie odchwaszczanych z chwastów dwuliściennych.
Identyfikacja gatunku jest podstawą zwalczania korzeniaków. Jeżeli na polu obecny jest korzeniak szkodliwy, należy unikać uprawy zbóż i kukurydzy. Gdy występuje korzeniak pospolity, nie należy uprawiać pszenicy. Koniecznie też trzeba usuwać chwasty, które stanowią rezerwuary nicieni. Dla ograniczenia liczby korzeniaków w glebie, do uprawy wprowadzić można owies szorstki (Avena strigosa) lub aksamitkę (Tagetes patula, T. erecta). Ich uprawa obniża liczebność korzeniaków o ponad 80%, przy czym najbardziej wrażliwe na działanie aksamitki są korzeniak szkodliwy oraz korzeniak łopatkowiec (P. crenatus).
Jeżeli na polu znajduje się niszczyk ziemniaczak, nie należy uprawiać lucerny i koniczyny czerwonej, można natomiast zboża. Warto wykorzystać w tym przypadku zróżnicowanie podatności odmian ziemniaka. Za bardzo podatną uznaje się odmianę Irys, natomiast odmiany Mazur i Innowator są średnio podatne. Jeżeli obecny jest niszczyk zjadliwy, nie należy uprawiać żyta, grochu oraz cebuli.
Szerokie spektrum roślin żywicielskich krępaków sprawia, że trudno jest ograniczyć liczebność tych nicieni za pomocą płodozmianu. Zaleca się uprawę roślin niebędących żywicielami TRV, tj. pszenica lub jęczmień. Rekomenduje się też usuwanie chwastów – żywicieli krępaków lub gospodarzy TRV (starzec zwyczajny, fiołek polny, tasznik pospolity, komosa biała, portulaka pospolita, gwiazdnica pospolita, bratek polny, rdest ptasi, mniszek pospolity, rogownica polna, rdestówka powojowata, psianka czarna, niezapominajka polna, szarłat prosty). Do uprawy należy wybierać odmiany ziemniaka o podwyższonej odporności na TRV (Bintje, Bzura, Caesar, Cisa, Fianna, Hermes, Lady Rosetta, Romano, Symfonia, Viola).
Metody biologiczne
Do ograniczania fitofagicznych nicieni stosować można organizmy antagonistyczne. W przypadku nicieni tworzących cysty lub guzaków są to grzyby Purpureocillium, Paecilomyces lub Pochonia atakujące jaja i samice nicieni. Do zwalczania korzeniaków zaleca się użycie bakterii gatunku Pasteuria thornei. W walce z fitofagicznymi nicieniami można zastosować także bakterie rizosferowe, tj. Bacillus spp. i Pseudomonas spp. oraz grzyby mikoryzowe, tj. Glomusspp. Choć nie wpływają one bezpośrednio na nicienie, ograniczają bakteryjne lub grzybowe choroby oraz stymulują wzrost roślin, które są bardziej tolerancyjne na żerowanie nicieni.
Metody chemiczne
Przeciw fitofagicznym nicieniom można zastosować również chemiczne środki ochrony roślin. Na naszym rynku dostępne są produkty zawierające fluoropyram, zarejestrowane do zwalczania mątwików rozwijających cysty na roślinach ziemniaka oraz do zwalczania guzaków, korzeniaka szkodliwego, mątwika marchwiowego oraz nicieni krępaków Trichodorus spp. i nitek Tylenchorhynchus spp. w uprawie marchwi, pietruszki, selera, pasternaku i buraka ćwikłowego.
Pomimo zastosowania wymienionych wyżej sposobów dedykowanych konkretnym gatunkom lub grupom gatunków, należy także ograniczać przenoszenie źródła infekcji z glebą i narzędziami, unikać kompostowania resztek roślinnych z nicieniami oraz używać tylko materiałów rozmnożeniowych wolnych od nicieni. Obserwujmy też swoje uprawy, aby w porę zdiagnozować nowe zagrożenia, jakie mogą potencjalnie pojawić się w obliczu zmieniającego się klimatu.
dr hab. Renata Dobosz
Instytut Ochrony Roślin – PIB
Zakład Entomologii i Agrofagów Zwierzęcych